سرمایه گذاری خطرپذیر
« اگرچه تقاضای تامین مالی از سوی استارت آپ ها و شرکت های دانش بنیان بیشتر از عرضه سرمایه گذاری خطرپذیر در کشور است، اما باید به این موضوع هم توجه کنیم که همه استارت آپ ها و شرکت های دانش بنیان آمادگی جذب سرمایه را ندارند. به عبارت دیگر بخشی از این تقاضا واقعی نیست. لازم است استارت آپ ها هم به اندازه کافی برای جذب سرمایه آماده باشند.» اینها بخشی از گفته های مهرناز حیدری، دبیر انجمن سرمایه گذاری خطرپذیر کشوراست که در گفتوگو با دانش بنیان به وضعیت وی سی ها یا همان شرکت های فعال در حوزه سرمایه گذاری خطرپذیر در ایران و چالشهای پیش روی این شرکتها میپردازد. حیدری اعتقاد دارد سرمایه گذاران خطرپذیر آماده پذیرش ریسک های «واقعی» استارت آپ های «واقعی» هستند. یعنی استارت آپی که تیمی خوب و «پای کار »داشته باشد، فقط کپیبرداری از ایده استارت آپ خارجی و (از آن بدتر استارت آپ داخلی) نباشد، ارزش پیشنهادی خوبی برای نیازهای واقعی جامعه شناسایی کرده باشد و نسبت به کسبوکار و نیازهای مالی آن واقع بینانه برخورد کند، از نظر سرمایه ّگذار باارزش است. بنابراین افزایش صرفا کمی تعداد استارت آپ ها نمیتواند سرمایه گذاران را مجاب به سرمایه گذاری کند، بلکه کیفیت استارت آپ ها برای سرمایه گذاران اهمیت دارد.
بگذاریــد همیــن ابتــدا سرراســت بپرســیم کــه بــه اعتقــاد شــما چــرا وضعیــت وی ســی ها در ایــران چنــدان مطلــوب نیســت؟
بــه اعتقــاد مــن وضعیــت صنعــت وی ســی در ایــران نیــز هماننــد ســایر صنایــع دیگــر وابســته بــه وضــع عمومــی اقتصــاد کشــور اســت. پیــش از ایــن و تــا زمانــی کــه ســرمایه گذاری در امــلاک و مســتغلات، ارز، صنایــع بالادســتی و حتــی ســپرده گذاری در بانــک ارزش افــزوده بیشــتری داشــت، عمــده ســرمایه گذاران حاضــر بــه ریســک کــردن منابــع مالــی خــود در ســرمایه گذاری خطرپذیــر نبودنــد، امــا در دو، ســه ســال اخیــر اتفاقــا شــاهد علاقــه ســرمایه گذاران اعــم از حقیقــی و حقوقــی بــه ســمت ســرمایه گذاری خطرپذیــر هســتیم؛ هرچنــد هنــوز پذیــرش ریســک ایــن نــوع ســرمایه گذاری بــرای بســیاری از علاقه منــدان دشــوار اســت. عــلاوه بــر ایــن نــوع ســرمایه گذاری نیازمنــد صبــوری بــرای بازگشــت ســرمایه اســت، زیــرا حداقــل پنــج ســال طــول می کشــد تــا ســرمایه گذاری در ایــن حــوزه بــه ثمــر بنشــیند. نکتــه دیگــر ایــن اســت کــه اگــر ســاختار مناســب ســرمایه گذاری خطرپذیــر را در نظــر بگیریــم، ســرمایه گذاران عمومــی می بایســت به اصطــلاح شــرکای بــا مســئولیت محــدود( LP ) بماننــد و مســتقیما وارد عرصــه نشــوند و مدیریــت ســرمایه های خــود را در اختیــار اشــخاص و شــرکت های متخصــص وی ســی ( به اصطــلاح GPهــا) قراردهنــد، زیــرا مدیریــت ســرمایه گذاری خطرپذیــر نیازمنــد تخصــص، تجربــه و شــناخت نســبت بــه حــوزه استارت آپ هاســت، در حالــی کــه بســیاری از ســرمایه گذاران عمومــی ممکــن اســت نتواننــد تعامــل ســازنده بــا اســتارت آپ ها را تجربــه کننــد.موضــوع آخــر هــم بحــث توســعه ســبد ســرمایه گذاری اســت. مدیریــت تخصصــی ویســی از طریــق ایجــاد ســبد ســرمایه گذاری بــا اســتفاده از منابعــی کــه ســرمایه گذاران عمومــی در اختیارشــان میگذارنــد، ریســک را تــا حــد زیــادی پوشــش میدهــد، امــا اگــر ســرمایه گذاران عمومــی شــخصا وارد ایــن عرصــه شــوند، شــاید نتواننــد ســبد ســرمایه گذاری متنوعــی شــکل دهنــد و بــه ایــن ســبب ریســک کار خــود را بــه طــور غیرحرفــ های بــالا میبرنــد. بنابرایــن اگرچــه تاکنــون تمایــل از ســوی ســرمایه گذاران بــه حــوزه وی ســی انــدک بــوده، امــا اخیــرا در عمــل شــاهد ابــراز تمایــل و علاقه منــدی ســرمایه گذاران مختلــف بــه ایــن حــوزه هســتیم کــه اگــر ســازوکار درســتی اتخــاذ کننــد مســلما بــه زودی شــاهد توســعه ایــن صنعــت خواهیــم بــود.
فکــر می کنیــد پیشنیــاز فعالتــر شــدن وی ســی در ایــران چیســت؟
بــرای آنکــه عرضــه ســرمایه گذاری خطرپذیــر بیشــتر شــود بایــد شــاهد افزایــش تعــداد نهادهــای ســرمایه گذاری خطرپذیــر در کشــور باشــیم؛ به خصــوص افزایــش ایــن نهادهــا در همــه مراحــل رشــد شــرکت های نــوآور. در حــال حاضــر تــوازن ســرمایه گذاری در همــه مراحــل رشــد شــرکت های نــوآور وجــود نــدارد؛ یکبــاره همــه علاقه منــد بــه راه انــدازی شــتاب دهنده بــرای مرحلــه پیش بــذری می شــوند، یــا تعــداد ســرمایه گذارانی کــه علاقه منــد بــه ســرمایه گذاری در مرحلــه بــذری هســتند بیشــتر اســت، ولــی بــرای جــذب ســرمایه دوره هــای بعــدی همــان اســتارت آپ ها، نهادهــای در دســترس بســیار اندکــی وجــود دارنــد. یــک دلیــل عمــده میتوانــد ایــن باشــد کــه هنــوز ریســک پذیری ســرمایه گذاران بــرای در اختیــار گذاشــتن سرمایه شــان بــه مدیــران وی ســی ها کــم اســت. در عیــن حــال نهادهــای تخصصی ســرمایه گذاری خطرپذیــر در کشــور کــه بتواننــد مدیریــت ســرمایه گذاری را به خوبــی انجــام دهنــد (GPهــا) انگشت شــمارند. بنابرایــن شــکلگیری بیــش از پیــش و متــوازن نهادهــای تخصصــی ســرمایه گذاری خطرپذیــر پیشنیــاز فعالتــر شــدن ایــن حــوزه اســت، وگرنــه بــه نظــر میرســد از جهــت امــکان تزریــق ســرمایه بــه ایــن نهادهــا مشــکل چندانــی در میــان ســرمایه گذاران عمومــی نداریــم.
سرمایه گذاری خطرپذیر
فعالیــت وی ســی ها در کــدام حــوزه کشــاورزی، صنعــت یــا خدمــات بیشــتر اســت؟
در حــال حاضــر عمــده ســرمایه گذاری خطرپذیــر در کشــور در حــوزه خدمــات انجــام شــده اســت، در نتیجــه بــازار بســیار بزرگــی را میتــوان بــرای آن متصــور بــود. هرچنــد در حوزه هــای تخصصــی زیســت فناوری، تولیــد دارو و مــواد پیشــرفته نیــز ســرمایه گذاری هایی صــورت پذیرفتــه اســت، ولــی آنچــه می توانــد بــه توســعه اقتصــادی بیشــتر بینجامــد، ورود ســرمایه گذاران خطرپذیــر بــه حوزه هــای تخصصــی صنعتــی در کنــار عرصــه خدمــات اســت. شــیوه مناســب ورود بــه حوزه هــای صنعتــی ایــن اســت کــه شــرکت ها و صنایــع بــزرگ در کنــار فعالیت هــای خــود و بــا بهره گیــری از نیــروی متخصــص «ســرمایهگذاری خطرپذیــر شــرکتی (سیویســی)» راه بیندازنــد و از تــوان اســتارت آپ ها بــرای توســعه کســب وکارهای خــود اســتفاده کننــد. اتفاقــا پتانســیل های زیــادی خصوصــا در عرصه هــای صنعتــی وجــود دارد کــه بــا هدایــت صحیــح نــوآوران میتــوان بــه توســعه آنهــا امیــدوار بــود.
بــه نظــر شــما فعالیــت وی ســی ها در ایــران نیازمنــد وضــع قوانیــن تــازه اســت؟
متاســفانه در کشــور قوانیــن مهمــی کــه بــرای ســرمایه گذاری خطرپذیــر ضــروری هســتند، تعریــف نشــده اســت. اگرچــه گفتــه شــد بایــد تعــداد نهادهــای تخصصــی ســرمایه گذاری خطرپذیــر افزایــش یابــد، ولــی زیرســاخت های قانونــی در فضــای ســرمایه گذاری نیــز بایــد فراهــم شــود. ســرمایه گذاران خطرپذیــر در صورتــی میتواننــد موفــق عمــل کننــد کــه ســازوکارهای قانونــی خــروج از ســرمایه گذاری ماننــد عرضــه ســهام یــا ادغــام و اکتســاب به راحتــی فراهــم باشــد. در حــال حاضــر بــرای ســاده ترین اقدامــات ســرمایه گذاری دچــار چالش هــای پیچیــده در اداره ثبــت شــرکت ها، بیمــه و مالیــات هســتیم. در کشــورهای مختلــف دنیــا معافیت هــای مالیاتــی ویــژه بــه توســعه ســرمایه گذاری خطرپذیــر کمــک کــرده اســت و ســازوکارهای قانونــی ثبــت ســرمایه گذاری و بلندمــدت بــودن آن در صورتهــای مالــی پذیرفتــه شــده اســت، در حالــی کــه مــا در بســتر قانــون تجــارت بــا چالشهــای بســیاری مواجــه هســتیم.
تاثیــر افزایــش اســتارت آپ ها در میــزان خطرپذیــری ســرمایه گذاران را چطــور ارزیابــی می کنیــد ؟
اگرچــه تقاضــای تامیــن مالــی از ســوی اســتارت آپ ها و شــرکت های دانش بنیــان بیشــتر از عرضــه ســرمایه گذاری خطرپذیــر در کشــور اســت، امــا بایــد بــه ایــن موضــوع هــم توجــه کنیــم کــه همــه اســتارت آپ ها و همــه شــرکتهای دانش بنیــان آمادگــی جــذب ســرمایه را ندارنــد و بــه عبــارت دیگــر بخشــی از ایــن تقاضــا واقعــی نیســت. لازم اســت اســتارت آپ ها هــم بــه انــدازه کافــی بــرای جــذب ســرمایه آمــاده باشــند. پــای صحبــت ســرمایه گذاران کــه می نشــینیم، از کمبــود اســتارت آپ خــوب بــرای ســرمایه گذاری حــرف میزننــد. ســرمایه گذاران خطرپذیــر آمــاده پذیــرش ریســک های «واقعــی» اســتارت آپ های «واقعــی» هســتند. اســتارت آپی کــه تیمــی خــوب و »پــای کار« داشــته باشــد، فقــط کپی بــرداری از ایــده اســتارت آپ خارجــی( و از آن بدتــر اســتارت آپ داخلــی) نباشــد، ارزش پیشــنهادی خوبــی بــرای نیازهــای واقعــی جامعــه شناســایی کــرده باشــد و نســبت بــه کســب وکار و نیازهــای مالــی آن واقع بینانــه برخــورد کنــد، از نظــر ســرمایه گذار بــا ارزش اســت. بنابرایــن افزایــش صرفــا ّکمــی تعــداد اســتارت آپ ها، نمیتوانــد ســرمایه گذاران را مجــاب بــه ســرمایه گذاری کنــد، بلکــه کیفیــت اســتارت آپ ها بــرای ســرمایه گذاران اهمیــت دارد.
چقــدر بــا اعطــای تســهیلات دولتــی بــه اســتارت آپ ها و شــرکت های دانش بنیــان موافــق هســتید؟
دولت هــا عمدتــا بــرای توســعه نــوآوری و اقتصــاد دانش محــور اقدامــات متنوعــی انجــام میدهنــد. در ایــران هــم اگرچــه نیــت و هــدف توســعه اقتصــادی کشــور از طریــق شــرکت های دانش بنیــان بــوده اســت، امــا متاســفانه تاکنــون بیشــترین تاکیــد بــر اختصــاص وام ارزان قیمــت بــه ایــن شــرکت ها بــوده اســت کــه راهــکار موثــری بــرای توســعه آنهــا بــه شــمار نمــیرود؛ زیــرا اعطــای وام ارزان قیمــت ممکــن اســت رانــت بــه وجــود آورد. همچنیــن شــرکت های دانش بنیانــی کــه در مراحــل اولیــه رشــد هســتند، قــادر بــه بازپرداخــت ایــن وام هــا نخواهنــد بــود و درعیــن حــال طفیلــی و وابســته بــه منابــع ارزان قیمــت دولتــی بــار خواهنــد آمــد و آمــاده رشــد واقعــی در بــازار واقعــی نخواهنــد بــود. در حالــی کــه در ســایر کشــورها بــه جــای وام دادن و تامیــن مالــی مســتقیم شــرکت های دانش بنیــان و اســتارت آپ ها تســهیلاتی بــرای توســعه ســرمایه گذاری خطرپذیــر و پوشــش ریســک تخصیــص داده میشــود، معافیت هــای مالیاتــی بــرای ســرمایه گذاران در نظــر گرفتــه می شــود و دولــت اقــدام بــه بازارســازی صحیــح بــرای شــرکت ها میکنــد. لــذا رویکــرد وام دادن کــه از طریــق عمــده نهادهــای دولتــی و شــبه دولتی کشــورمان اتخــاذ شــده اســت، عــلاوه بــر آنکــه در بلندمــدت بــه زیــان شــرکت های دانش بنیــان تمــام میشــود، توســعه ســرمایه گذاری خطرپذیــر در کشــور را نیــز بــه خطــر انداختــه اســت.
سرمایه گذاری خطرپذیر
تفــاوت عمــده فعالیــت وی ســی های داخلــی و خارجــی را در چــه میدانیــد؟
عــلاوه بــر جــوان بــودن حــوزه اســتارت آپ ها و شــرکت های دانش بنیــان، حــوزه ســرمایه گذاری خطرپذیــر در کشــور نیــز جــوان اســت. در عیــن حــال بســیاری از ســرمایه گذاران خطرپذیــر شــیوه ســرمایه گذاران خطرپذیــر خارجــی را کپی بــرداری میکننــد و نهادهایــی کــه به تازگــی بــه ایــن حــوزه ورود میکننــد معمــولا ســعی میکننــد بــا الهــام از شــیوه ســرمایه گذاران خطرپذیــر خارجــی فعالیــت کننــد.
البتــه برخــی از ســرمایه گذاران نیــز بــا آزمــون و خطــا شــیوه متناسب ســازی شــده بــا وضعیــت قوانیــن و مقــررات کشــور را اتخــاذ کردهانــد. نکتــه حائــز اهمیــت ایــن اســت کــه بســتر قانونــی، اجتماعــی و فرهنگــی متفاوتــی میــان کشــور مــا و ســایر کشــورها وجــود دارد و بــدون متناسب ســازی امــکان فعالیــت نیســت. تفــاوت عمــده میــان وی ســی های داخلــی و خارجــی در ســاختار آنهاســت. ســاختار صندوق هــای ســرمایه گذاری خطرپذیــر خارجــی مبتنــی بــر مدیریــت ســرمایه از ســوی نهــاد یــا اشــخاص متخصــص (شــریک مدیریتــی GP ) اســت و بــا عمــر محــدودی ایجــاد می شــود. ســاختار تصمیم گیــری و جبــران خدمــت مشــخص و بــه گونــه ای اســت کــه بیشــترین انگیــزه را بــرای مدیریــت و ایجــاد بهتریــن ســبد ســرمایه گذاری و بازدهــی بــه وجــود مــی آورد، ولــی در شــرکت های ســرمایه گذاری خطرپذیــر ایرانــی معمــولا مدیــر نهــاد ســرمایه گذاری، جــزو ســرمایه گذاران اصلــی نیســت یــا ســاختار جبــران خدمــت آن به خوبــی تعریــف نشــده اســت. اگرچــه ســعی شــده ســاختار صندوق هــای جســورانه بورســی مشــابه ســاختارهای بین المللــی و در عیــن حــال متناســب بــا مقــررات داخلــی باشــد، ولــی چالش هــای عمومــی کــه در خصــوص مکانیزم هــای خــروج و نظــام تصمیم گیــری در وی ســی های داخلــی وجــود دارد بــه قــوت خــود باقــی اســت. بــا ایــن حــال معیارهــا و فرایندهــای عملیاتــی وی ســی های داخلــی و خارجــی تــا حــدود بســیار زیــادی مشــابهت دارنــد.
هم اکنــون عمــده چالش هــا و مشــکلات وی ســی ها در کشــور چیســت و چــه راه کارهایــی بــرای حــل آنهــا پیشــنهاد میدهیــد؟
مهمتریــن چالــش آمــاده نبــودن بســتر قوانیــن و مقــررات بــرای فعالیــت وی سی هاســت کــه عــزم بســیار جــدی بــرای تغییــر مقــررات موجــود یــا تدویــن قوانیــن موردنیــاز را از جانــب نهادهــای قانون گــذار طلــب میکنــد. پــس از آن کمبــود نیــروی انســانی در ایــن زمینــه مشــاهده می شــود. در صورتــی کــه بخواهیــم تعــداد نهادهــای ســرمایه گذار خطرپذیــر را افزایــش دهیــم، ایــن مســئله بســیار پر رنگ تــر خواهــد شــد. چالــش دیگــر وجــود نهادهایــی اســت کــه همچنــان بــه اعطــای وام هــای ارزان قیمــت بــه شــرکت های دانش بنیــان و اســتارت آپ ها معتقدنــد و نظــام عرضــه و تقاضــا را بــا یــاس میکننــد. همچنیــن عــدم وجــود تــوازن در فعالیــت نهادهــای ســرمایهگذاری در مراحــل مختلــف رشــد شــرکت های نــوآور، کمبــود نهادهایــی کــه در حــوزه تخصصــی و فنــاوری ویــژهای فعالیــت کننــد و آمــاده نبــودن ســرمایه گذاران بــرای ســرمایه گذاری های مشــترک از دیگــر چالش هــای ایــن حــوزه اســت.
پیشبینــی شــما دربــاره آینــده وی ســی ها در ایــران چیســت؟
بــا وجــود همــه مشــکلات و چالشهــا، از نظــر مــن آینــده ســرمایه گذاری خطرپذیــر در کشــور رو بــه رشــد و روشــن اســت؛ زیــرا شــاهد هوشــمندی اســتارت آپ ها و بهبــود کارشــان هســتیم. افزایــش فعالیــت فرشــتگان کســب وکار هــم بــه بهبــود عملکــرد اســتارت آپ ها کمــک زیــادی خواهــد کــرد. همچنیــن توجــه نهادهــای ســرمایه گذاری عمومــی بــه ایــن حــوزه بیــش از پیــش جلــب شــده اســت. دولــت بالاخــره لــزوم دور شــدن از راهــکار ناکارامــد« وام دادن» بــه شــرکت ها را درک کــرده اســت و امیدواریــم بــه دنبــال تســهیل گری در فعالیــت ســرمایه گذاران خطرپذیــر باشــد. هرچــه شــاهد مطــرح شــدن نمونه هــای موفــق ســرمایه گذاری در اســتارت آپ هایمان باشــیم، جذابیــت آن بــرای ســرمایه گذاران نیــز بیشــتر خواهــد شــد.
منبع ماهنامه اقتصاد دانش بنیان